Alberto Moravia: «Το θέατρο του κόσμου»
Για μισό αιώνα/ έγραψα/ με επιτυχία/ μυθιστορήματα/ σε πεζό λόγο/ και η ζωή/ μου φαινόταν/ πλούσια και γεμάτη/ μόλις/ έγραψα/ ποίηση/ η ζωή/ μου φάνηκε/ φτωχή/ και άδεια. («Πρώτα πρόζα και μετά ποίηση»)
Όταν ο Μοράβια αποφασίζει να παρουσιάσει στο κοινό την ποιητική εκδοχή της γραφής του, έχει ήδη ολοκληρώσει την ενασχόλησή του με την πεζογραφία, έχει νιώσει βαθιά μέσα του την κενή νοήματος ζωή και επιθυμεί να πορευθεί σε ένα τοπίο άγριο και γυμνό, όπως αυτό της λιτής του ποίησης. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ποιήματα που γράφτηκαν στο διάστημα 1970-1980, είχαν όμως κρατηθεί μακριά από το φως μιας έκδοσης, σαν να επρόκειτο για μια μορφή ημερολογίου, στο οποίο καταγράφονταν οι μύχιες σκέψεις του με τον πιο απλό τρόπο που μέχρι τότε χαρακτήριζε τη γραφή του.
Θα μπορούσαμε να πούμε πως στη διαρκή αναζήτηση της αυθεντικότητας, όπως τη γνωρίζουμε από τα μυθιστορήματά του, βρήκε την ποίηση ως χώρο στον οποίο η σκέψη και το συναίσθημα (όσο κι αν αυτό εμφανίζεται ελεγχόμενο) μπορούν να αποδοθούν χωρίς την παραμικρή ωραιοποίηση, τον παραμικρό εξωραϊσμό. Δεν μας ξαφνιάζει η επιλογή, καθώς και στα μυθιστορήματά του ο Μοράβια έκλεινε μέσα σε εύστοχα επιλεγμένες λέξεις έναν ολόκληρο ψυχικό κόσμο των ηρώων του, αποφεύγοντας λογοτεχνικές επιτηδεύσεις. Με την ποίηση ανακαλύπτει εκ νέου τον κόσμο, την προσποίηση, την υποκρισία, το «φαίνεσθαι» σε βάρος του «είναι». Με την επιρροή της θεωρίας του υπαρξισμού, αφήνει σε όλα του τα έργα να παρεισφρήσει με άμεσο ή έμμεσο τρόπο ο ρόλος της προσωπικής ευθύνης σε όσα επιχειρούν οι ήρωές του, οραματιζόμενοι μια διαφυγή από τις πολλαπλές παγίδες που η συμβατικά δομημένη κοινωνία θέτει μπροστά τους καταργώντας την ελευθερία τους. Το ίδιο κλίμα, τα γνώριμα θέματα του Μοράβια (έρωτας, μοναξιά, καθημερινότητα, θάνατος, υπαρξιακή αγωνία) συναντάμε και στον ποιητικό του λόγο, χωρίς όμως τον μανδύα της μυθοπλασίας. Μόνο που εδώ δεν είναι αντιμέτωπος ο συγγραφέας με τον ήρωά του· είναι αντιμέτωπος ο δημιουργός με τον ίδιο του τον εαυτό, δική του η ευθύνη, δική του και η αναζήτηση της ελευθερίας από τον καταπιεστικό κλοιό όπου βρίσκεται.
Σύντομα ποιήματα, με λιτή αλλά εύστοχη γλώσσα, με ύφος επίσης λιτό αλλά «κοφτερό», όπως επισημαίνει η Αλεσάντρα Γκραντέλις στην εκτενή, κατατοπιστική της Εισαγωγή, που προλόγιζε την ιταλική έκδοση, αποσπάσματα της οποίας ενσωματώνονται τώρα στην ελληνική έκδοση.
Αισθάνομαι/ πως έχω λαθέψει/ δρόμο/ οι ράγες/ που ήταν τόσο/ ευκρινείς/ σιγά σιγά χάνονται/ ανάμεσα στο χορτάρι/ δεν μπορώ να γυρίσω πίσω/ μα δεν μπορώ/ ούτε καν/ να προχωρήσω/ Ο ήλιος/ γλιστρά/ πίσω από τις θίνες/ που κλείνουν/ τον ορίζοντα/ σύντομα/ θα/ νυχτώσει. («Στην έρημο»)
Σπάνια συναντάμε τόσο κρυμμένη ένταση, τόσο υπόρρητη αγωνία, τόσο λανθάνον συναίσθημα μέσα σε ύφος πεζό, σκληρό στην απλότητά του, τόσο πλήρη ποίηση στο νόημά της. Σαν κάθε ποίημα να συμπυκνώνει ένα αφήγημα (αφηγηματική οπωσδήποτε η μορφή των ποιημάτων), σαν να μπορούσε να αναπτυχθεί σε ένα ολόκληρο μυθιστόρημα, αν ο δημιουργός του το επέτρεπε. Αυτός, όμως, επιλέγει τη συνεπτυγμένη μορφή του ποιήματος, που ίσως λειτουργεί πιο αυθεντικά από μια επινοημένη μυθοπλασία, όσο κι αν αυτή, «παίζοντας» με την αληθοφάνεια, προσεγγίζει την αλήθεια. Στο μυθιστόρημά του Η προσήλωση, επιχειρώντας μια ανατομία του αυθεντικού θα παραδεχθεί: Αλήθεια, με ποιο τρόπο μπορούσε κάτι που δεν είχε υπόσταση, που δεν υπήρχε, με λίγα λόγια, κάτι μη αυθεντικό, να γεννήσει κάτι υπαρκτό και με υπόσταση, δηλαδή ένα αληθινό γεγονός; Ωστόσο έτσι είχαν τα πράγματα, από το τίποτα ανέβλυζε η μονάδα και από το μη πραγματικό το αληθινό (μτφρ. Δημήτρης Παπαδημητρίου, εκδ. Κριτική, 2021, σ. 21). Ο Μοράβια σε ό,τι έγραφε αναζητούσε ένα νόημα μέσα στον παραλογισμό μιας ζωής κενής από ηθικές αξίες, που παραποιούσε σε αποδεκτό ψεύδος κάθε ίχνος αυθεντικότητας. Η ποίησή του, περισσότερο από κάθε άλλη γραφή του, αποτυπώνει αυτή την κενότητα αλλά και την απόγνωσή του να πρέπει να επιβιώνει μέσα της.
Βρίσκομαι/ πάνω σε ένα κλαδί/ ξερό/ μου αρέσει/ να σκέφτομαι/ πως σύντομα/ θα σπάσει/ στο μεταξύ συνεχίζω/ να ζω/ σαν να πατούσα γερά/ στη γη. («Το κλαδί που σπάει»)
Σπάνια συναντάμε τόσο κρυμμένη ένταση, τόσο υπόρρητη αγωνία, τόσο λανθάνον συναίσθημα μέσα σε ύφος πεζό, σκληρό στην απλότητά του, τόσο πλήρη ποίηση στο νόημά της.
Η έλλειψη των σημείων στίξης, οι σύντομοι στίχοι (συχνά μιας λέξης μόνον) συνεπικουρούν το νόημα, καθώς ηχούν σαν κεραυνοί, λάμπουν σαν αστραπές μέσα στο ζοφερό σκοτάδι. Ο ποιητής κραυγάζει με τον τρόπο του, με τη «σιωπή» του· ποιο νόημα θα είχε εδώ μια αναλυτική ποίηση;
Η έκδοση (προσεγμένη άψογα, όπως πάντα, από τις ΑΩ Εκδόσεις) είναι δίγλωσση, με τη μετάφραση στα ικανά χέρια της Έφης Ζερβού, που με γνώση αλλά και ευαισθησία προσέγγισε τους στίχους αυτούς, προσφέροντας μια ελληνική απόδοση που σέβεται το πρωτότυπο και αποδίδει σε σωστή ελληνική γλώσσα όλη την ψυχή του ποιητή. Μια μετάφραση που μοιάζει να είναι η ίδια πρωτότυπη, αυθεντική γραφή. Η εισαγωγή της Αλεσάντρα Γκραντέλις (σε εκτενή αποσπάσματα) φωτίζει πτυχές τόσο της γραφής όσο και της προσωπικότητας του σπουδαίου δημιουργού, που συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής κουλτούρας.
Παραθέτει η Γκραντέλις τα λόγια του Μοράβια στον επικήδειο αποχαιρετισμό του προς τον προσφιλή του Πιερ Πάολο Παζολίνι: «Χάσαμε πρώτα από όλα έναν ποιητή, και ποιητές δεν υπάρχουν πολλοί στον κόσμο – τρεις ή τέσσερις μόνο γεννιούνται μέσα σε έναν αιώνα. Όταν αυτός ο αιώνας θα έχει τελειώσει, ο Παζολίνι θα είναι ανάμεσα στους ελάχιστους που μετρούν ως ποιητές. Ο ποιητής είναι ιερός» («Ο ατελής κύκλος της ζωής», σ. 7). Ως συνέχεια αυτών των λόγων, επιλέγω για το κλείσιμο το ποίημα «Ο ποιητής», καθώς εδώ ο Μοράβια προχωράει σε μια αυτοαξιολόγηση του έργου του, εν ποιητική συντομία, τοποθετώντας την ποίηση στη θέση που της αξίζει, ενώ ταυτόχρονα προσφέρει έναν από τους πιο εύστοχους ορισμούς του «ποιητή»:
Θα ήθελα/ να ήμουν/ ένας ποιητής/ δεν υπήρξα/ παρά ένας μυθιστοριογράφος/ τόσο το χειρότερο/ για εμένα/ έκανα λάθος/ στη μόνη/ ζωή/ που μου δόθηκε/ να ζήσω/ εκτός κι αν το να είσαι/ ποιητής/ είναι ακριβώς αυτό/ να φοβάσαι/ ότι δεν είσαι.
To θέατρο του κόσμου
33 ποιήματα
Αλμπέρτο Μοράβια
μετάφραση: Έφη Ζερβού
ΑΩ Εκδόσεις
σ. 108
ISBN: 978-618-5675-83-7
Τιμή: 14,84€
